Neurenberg 1945/46

Het is niet ongebruikelijk om misdaden tegen de menselijkheid en oorlogsmisdaden 'onmenselijk' of zelfs 'beestachtig' te noemen.

Dit lijkt mij een misvatting: alle daden van mensen, ook misdaden zijn helaas maar al te menselijk. Anders zou geen mens ze ooit verricht hebben. Nog groter misverstand is de omschrijving 'beestachtig'. Beesten voerden nooit medische experimenten uit op hun prooi, streefden niet naar systematische uitroeiing van andere soorten of van eigen soortgenoten. Dieren doden voornamelijk om te eten.

Na de grootste mensenslachting ooit: de tweede wereldoorlog wordt binnenkort ook haar juridische afwikkeling 65 jaar oud. In dit geval geen reden tot pensionering. Ik hoop op veel nieuwe publicaties want het is in veel opzichten een fascinerend moment in de wereldgeschiedenis.

In de herfst en winter van 1945/46 werd het grotendeels plat gebombardeerde Neurenberg het centrum van de wereld: ongeveer 20 hoogste gezagdragers van nazi Duitsland, voor zover niet omgekomen door oorlogshandelingen of zelfmoord, werden berecht. In een aantal vervolg tribunalen werden nog een paar honderd andere verantwoordelijken berecht.

Neurenberg was een juridisch novum: niet eerder was de wereld getuige van dergelijke tribunalen. Het werd het prille begin van nieuw volkerenrecht. De rechtsprekende instantie, aanklagers en verdediging moesten zichzelf en haar rechtsgronden als het ware nog uitvinden. De deelnemende landen, Verenigde Staten, Groot Brittannië, Frankrijk en de Sovjet Unie moesten een modus vinden vanuit verschillende rechtspraaktradities en ideologieën. Dat verliep uiterst moeizaam: al in 1943 op de geallieerde conferentie te Teheran toastte een opgewekte Stalin tijdens een diner in gezelschap van Churchill en Roosevelt op 'de rechtspraak van het executiepeloton', uitgaande van minstens 50.000 terechtstellingen. Churchill, op zich bepaald geen voorstander een zachte hand, ontplofte bijkans, sprong op en zei dat hij zich nog liever stante pede liet neerschieten in de tuin van het conferentieoord dan aan zoiets mee te doen....

Het opsporen van de meest verantwoordelijke Nazi’s was een andere, niet minder boeiende, episode. Geallieerde troepen in Duitsland interneerden met begrijpelijk enthousiasme alle mogelijke vooral geüniformeerde mensen met daarbij een bijzondere voorkeur voor beroepen waarin de term 'fuhrer' voorkwam en dat waren er in die tijd verrassend veel: ook kranfuhrers (kraandrijvers) fahrstuhlfuhrers (liftbediendes) belandden achter het prikkeldraad. Een aantal van de gezochte hoogwaardigheidsbekleders vielen in geallieerde handen tijdens capitulaties, een enkeling gaf zichzelf aan, velen probeerden weg te komen in alle mogelijke vermommingen onder andere door op te gaan in de eindeloze anonieme stoet van krijgsgevangenen. Uiteindelijk werd vrijwel iedereen gevonden.

De berechting op zich was een gigantische logistieke operatie: dossiers, archieven. Tolken die simultaan moesten vertalen. Mensen (verdachten, getuigen, rechters, advocaten maar ook journalisten) werden ondergebracht in een verwoeste stad. De keuze voor Neurenberg was daarbij een zakelijk compromis maar ook een heel bijzondere: het was vanaf de jaren '30 broedplaats en plaats van samenkomst van de nationaal socialisten. Toespraken van een aantal verdachten echoden nog na....

Wat altijd weer verbaast en verontrust is vooral de vraag hoe deze toplieden (en dan vooral de meerderheid: intelligente redelijk normale mensen) zulke gruwelijke opdrachten konden geven, uitvoeren, of konden wegkijken terwijl anderen die orders gaven of uitvoerden...

Vervolgens hoe zij tijdens de rechtspleging daarop terugkijkend omgingen met hun verantwoordelijkheden. Vrijwel allen bestreden de legitimiteit van de rechtszaak, vervolgens schoof men de verantwoordelijkheid op anderen of verstopte zich achter de beperkingen van hun professie: ik was slechts een generaal en voerde bevelen uit. Sommigen werden alsnog diep religieus, sommigen ontkenden alles. Hoe diep kan een normaal mens vallen? Ik ben er van overtuigd dat als dit slechts een verzameling instabiele gekken en psychopaten was geweest de nazi’s nooit in staat waren geweest de wereld zo langdurig in het verderf te storten. Het waren (mij te vaak) competente mensen die je om een boodschap kan sturen. Mensen zoals u en ik.... en dat maakt het zo griezelig macaber maar ook zo buitengewoon leerzaam ....

B.logger.