Arm & rijk

Het thema van de maand van de geschiedenis is dit jaar 'arm en rijk'. Een breed onderwerp en lekker eigentijds in verband met de economische crisis.

Een kenmerk van geschiedschrijving is dat ze meestal handelde over de rijken met armen in een bijrol. Dit beeld is afgelopen eeuw een klein beetje bijgesteld. De 'groten der aarde', de heersers, hadden veelal zelf schrijvers in dienst en uiteraard was het van belang dat deze mannen hun geldverstrekker gunstig belichtten. Daar werden ze, plat gezegd, voor betaald. Daarnaast waren er ook altijd wel wat 'belangrijke lieden' die zelf de pen ter hand namen. 

De armen zelf komen door de eeuwen heen nauwelijks aan het woord. Het aantal armen dat zelf schreef is altijd minimaal geweest. Logisch, men kon lezen noch schrijven. Van hen resteren administratieve overblijfselen: contracten, overeenkomsten, geboorte, doop, huwelijk, datum van overlijden, verslaglegging en bepalingen ten aanzien van armen, weduwen- en of wezenzorg voor zover er behoefte was aan het vastleggen van dergelijke zaken.

Oorlogen, plunderingen en opstanden verstoorden dit proces van tijd tot tijd. Op zich geven die natuurlijk wel een indicatie van hoe het met de armen ging in een bepaalde tijd op een bepaalde plaats. In grotendeels nog agrarische samenlevingen kwamen vooral boerenopstanden voor, al dan niet gesteund door een deel van de adel of geestelijkheid en of de vorst.

De lage landen nemen hier en daar een eigen afslag: er bleven hier relatief veel 'vrije' niet door adel geknechte boeren (wel met massa's rechteloze boerenknechten), ook sloeg de verstedelijking relatief vroeg toe in onze streken, daarmee ontstonden stedelijke 'burgerij opstanden' al dan niet in één van bovenstaande combi's. De vroege opkomst van de burgerij betekende bovendien dat veel inwoners leerden lezen en schrijven. De (gegoede) burgerij kreeg een eigen geluid.

Gelijktijdig ontstond door die verstedelijking een 'vroeg stedelijk proletariaat'. Zij beginnen pas eind negentiende, begin twintigste eeuw echt aan woord te komen wanneer vanwege industriële revoluties hun arbeids- en leefomstandigheden dramatisch verslechteren; de gemiddelde levensverwachting daalde tot onder het niveau van de gouden eeuw. 'Er waarde een spook door Europa' niet zozeer van het communisme (dat vond Marx) maar een explosief mengsel van armoede, uitzichtloosheid dat zich in de loop van de tijd kanaliseerde in uiteenlopende politieke stromingen. Arbeidersbewegingen en vakbonden kwamen op: van diamantbewerkers tot landarbeiders.

In 1894 schrijft onderwijzer Berend Bymholt (in die tijd woonachtig te Nijmegen) 'de geschiedenis van de arbeidersbeweging in Nederland'. In 1902 verschijnt het eerste deel van 'Kapitaal en arbeid in Nederland, een bijdrage tot de economische geschiedenis der 19de eeuw' geschreven door dichteres Henriette Roland Holst (de dichter Adriaan Roland Holst was de neef van haar echtgenoot). 

B.Logger